Niemowlę przychodząc na świat, jest całkowicie zależne od otoczenia i osób sprawujących nad nim opiekę. By stać się niezależnym, zdolnym do życia, samodzielnym człowiekiem powinno rozwinąć w sobie niezbędne cechy, które umożliwią mu rozpoznawanie i co za tym idzie zaspokajanie swoich potrzeb zgodnie z normami społecznymi, a także zdobyć umiejętności, które pozwolą rozwijać mu swój potencjał.
Czy pierwsze relacje niemowlęcia z najbliższą mu osobą mają wpływ na jego dorosłe życie?
Niezwykle ważnym elementem rozwojowym pozwalającym dziecku przejść od uzależnienia od opiekuna, do samodzielności jest jego relacja z najbliższą mu osobą. To właśnie jakość tego kontaktu otwiera mu drogę do niezależności i samorealizacji. Postępy, które czyni dziecko w rozwoju poznawczym, emocjonalnym i fizycznym są ściśle związane z jego rozwojem społecznym.
Codzienna interakcja z opiekunem umożliwia niemowlęciu nabywanie kolejnych umiejętności i zdolności, które zaspakajają jego potrzeby. Wzrastające możliwości dziecka z czasem pozwalają mu nawiązywać relacje z innymi, a co za tym idzie, poszerzają rozwój poznawczy, rozwijają ciekawość, umiejętność radzenia sobie z przeszkodami, dążenie do zdobywania nowych informacji i umiejętności. Te wczesne doświadczenia w relacjach z innymi są niezwykle ważne dla prawidłowego rozwoju dziecka i będą miały wpływ na całe jego dorosłe życie.
Jak powstają wzorce przywiązania?
W pierwszym roku życia niemowlę przywiązuje się do najbliższego opiekuna na podstawie doświadczeń związanych z jakością opieki, którą ten mu zapewnia. To właśnie sposób reagowania na sygnalizowane potrzeby przez dziecko, szybkość tych reakcji, adekwatność działań w stosunku do realnej potrzeby dziecka i sposób emocjonalnego nastawienia dorosłego do dziecka tworzy przyszłe strategie zachowania. Strategie te opisywane są jako wzorce przywiązania.
Wzorce przywiązania są podstawą różnic indywidualnych w funkcjonowaniu społeczno-emocjonalnym pomiędzy ludźmi. Na podstawie tych wzorców można określić sposób zachowania dziecka wobec najważniejszej dla niego osoby, którą najczęściej jest matka, lub główny opiekun dziecka. W późniejszym okresie przekładają się na sposób funkcjonowania człowieka, jego kontakty z rówieśnikami, dorosłymi, a także partnerami życiowymi.
Jakie są wzorce przywiązania?
Wyraźne różnice pomiędzy dziećmi w ich sposobach nawiązywania kontaktów z matką, uzyskiwania jej zainteresowania i pomocy można zaobserwować już w pierwszym roku życia. Wyróżniamy trzy wzorce przywiązania: bezpieczny, unikowy i ambiwalentny.
Wzorzec przywiązania bezpiecznego?
Wzorzec przywiązania bezpiecznego kształtuje się wtedy, gdy niemowlę jest pewne, że matka/opiekun jest:
- dla niego łatwo dostępna/y (pojawia się szybko, gdy dziecko zaczyna płakać),
- adekwatnie reaguje na sygnały od niego płynące (karmi, gdy jest głodne, zmienia pieluchy na czas, przytula, odpowiada na gaworzenie itp.),
- w odpowiedni sposób pomaga w sytuacjach trudnych (poprawia ubranko, przekłada na boczek, masuje brzuszek, dba o komfort termiczny maleństwa, jest przy zasypianiu itp.).
Pewność, że dziecko może zawsze liczyć na opiekuna, daje mu możliwość odważnego poznawania świata, swobodnego odnoszenia się do matki, bez lęku o jej reakcję na daną sytuację, poszukiwania w jej ramionach ukojenia w sytuacjach stresowych.
Dziecko z bezpiecznym przywiązaniem charakteryzuje się:
- przyjacielskim stosunkiem do osób obcych, choć zdecydowanie woli kontakt z opiekunem,
- w sytuacji rozłąki reaguje zachowaniem stresowym, a przy ponownym połączeniu dąży do bliskości fizycznej i wspólnej zabawy z matką,
- w wieku przedszkolnym potrafi współpracować z innymi,
- jest lubiane przez kolegów,
- pomysłowe,
- potrafi sobie poradzić ze stresem i powrócić do równowagi,
- innych ludzi traktuje w sposób przyjazny i spokojny,
- nawiązuje swobodne rozmowy,
- chętnie poznaje nowe rzeczy i aktywności,
- potrafi zwrócić się po pomoc,
- ma dobry kontakt z otoczeniem,
- ma przekonanie o własnej wartości,
- pozytywni postrzega intencje innych ludzi,
- częściej pozytywnie ocenia wydarzenia.
Wzorzec przywiązania unikowego
Przywiązanie unikowe charakteryzuje się małym zaufaniem dziecka do opiekuna, wynikające z doświadczania braku jego dostępności, rzadkich, czasem nieadekwatnych reakcji lub nadmiernej kontroli ze strony opiekuna. W przypadku potrzeby bliskości lub wsparcia dziecko spodziewa się raczej braku zainteresowania i pomocy. Wynika to z tego, że rodzic często nie reagował na sygnały dziecka lub nieadekwatnie zaspakajał jego potrzeby, postępując według własnych przekonań, nie uwzględniając komunikatów dziecka, zakładając np. że wypłacze się, to zaśnie.
Dziecko z przywiązaniem unikowym:
- przestaje poszukiwać kontaktu z opiekunem,
- stara się samodzielnie zaspokoić swoje potrzeby, co skutkuje wykształceniem się u niego pozornej samowystarczalności, która zaburza jego rozwój emocjonalny np. sposób komunikowania innym o swoich uczuciach i potrzebach,
- w wieku przedszkolnym izoluje się emocjonalnie od innych,
- często jest niechętnie nastawione do otoczenia lub zachowuje dystans w stosunku do innych, izoluje się,
- ma trudność w zwracaniu się o pomoc,
- jest przekonane o niskiej własnej wartości,
- często przypisuje innym ludziom negatywne intencje,
- wiele wydarzeń ocenia negatywnie,
- wykazuje niezależność, ale jest to niezależność pozorna,
- nie poszukuje wsparcia u innych ludzi.
Wzorzec przywiązania ambiwalentnego
Wzorzec przywiązania ambiwalentnego charakteryzuje dzieci, które nie mają pewności czy rodzic w danym momencie będzie dla nich dostępny i czy zaspokoi odpowiednio ich potrzeby. Ambiwalentna postawa wobec matki/opiekuna utrudnia poznawanie świata, a więc zubaża rozwój poznawczy i społeczny, a co za tym idzie również własnej autonomii. Na ukształtowanie się takiego sprzecznego wzorca ma wpływ zachowanie rodzica, którego postawa wobec dziecka charakteryzuje się brakiem spójności i stabilności. W pewnych sytuacjach jest dostępny i pomocny, w innych nie odpowiada na potrzeby dziecka.
Dziecko z przywiązaniem ambiwalentnym:
- ma mniejszą swobodę w poznawaniu otoczenia, często rezygnuje z eksploracji, pozostając blisko matki,
- często złości się na matkę i wykazuje opór fizyczny, np. chce się przytulić, ale jednocześnie odpycha dorosłego,
- często wykazuje silne napięcie,
- jest impulsywne,
- poszukuje ciągłej uwagi,
- źle sobie radzi w sytuacjach trudnych np. okazując bezradność czy frustrację,
- nadmiernie poszukuje pomocy u innych nawet w prostych sytuacjach,
- jest niepewne w kontaktach z innymi,
- odczuwa lęk przed odrzuceniem,
- jest niepewne co do własnej wartości,
- wykazuje zmienność w przypisywaniu intencji innym ludziom,
- ma przekonanie o nieprzewidywalności wydarzeń.
Podsumowując, należy zwrócić uwagę, iż wczesne doświadczenia dziecka związane z zapewnieniem mu prawidłowej opieki i stworzenie z nim bliskiej relacji, dającej poczucie bezpieczeństwa, pozwala mu ukształtować bezpieczny wzorzec przywiązania. Wzorzec ten przekłada się na tworzenie w przyszłości satysfakcjonujących relacji w grupach rówieśniczych, otwartości na kontakty z innymi i tworzenie dobrych związków w dorosłym życiu. W każdym wieku, począwszy od wczesnego dzieciństwa, poprzez wiek szkolny i adolescencji (okres dojrzewania), dzieci z bezpiecznym wzorcem przywiązania charakteryzują się efektywną regulacją emocji i prezentują mniej problemów emocjonalnych. Ponadto okazuje się, co potwierdza wiele wyników badań, że nieprawidłowe wzorce przywiązania w niemowlęctwie stanowią istotny czynnik ryzyka pojawienia się w kolejnych okresach życia różnych form zaburzeń psychicznych. Istotnym elementem okazuje się rozpoznawanie czynników zaburzających rozwój niemowląt i zapobieganie ich wpływowi, co może stanowić ważny element profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego.
Bibliografia:
Red. Anna Izabela Brzezińska: Psychologiczne portrety człowieka. GWP, Gdańsk 2021 r.