Niemowlę przychodząc na świat, jest całkowicie zależne od otoczenia i osób sprawujących nad nim opiekę. By stać się niezależnym, zdolnym do życia, samodzielnym człowiekiem powinno rozwinąć w sobie niezbędne cechy, które umożliwią mu rozpoznawanie i co za tym idzie zaspokajanie swoich potrzeb zgodnie z normami społecznymi, a także zdobyć umiejętności, które pozwolą rozwijać mu swój potencjał.
W pierwszym roku życia niemowlę przywiązuje się do najbliższego opiekuna na podstawie doświadczeń związanych z jakością opieki, którą ten mu zapewnia. To właśnie sposób reagowania na sygnalizowane potrzeby przez dziecko, szybkość tych reakcji, adekwatność działań w stosunku do realnej potrzeby dziecka i sposób emocjonalnego nastawienia dorosłego do dziecka tworzy przyszłe strategie zachowania. Strategie te opisywane są jako wzorce przywiązania.
Jaki wpływ na rozwój mózgu niemowlęcia ma stres?
Chroniczny stres może zaburza rozwój mózgu. Nauka sposobów radzenia sobie z trudnościami jest istotnym elementem zdrowego rozwoju dziecka. Kiedy małe dziecko w sytuacji stresu jest chronione przez wspierającą relację z dorosłym, uczy się stawiać czoła wyzwaniom i powracać do stanu fizjologicznej i psychologicznej równowagi. Naukowcy nazywają to pozytywnym stresem.
Możliwym do zniesienia stresem określa się sytuację, w których radzenie sobie z poważnymi trudnościami, takimi jak rozłąka z ukochaną osobą czy doznanie bólu fizycznego, odbywa się z pomocą bliskiego dorosłego będącego „buforem” dla reakcji stresowej. Dzięki obecności i pomocy obniża się poziom hormonów stresu w organizmie dziecka.
Naukowcy stwierdzili, że istnieje również toksyczny stres będący wynikiem częstych, silnych i trwających traumatycznych doświadczeń takich jak bieda i zaniedbanie czy krzywdzenie fizyczne, emocjonalne lub seksualne, bez wsparcia czy ochrony ze strony dorosłych. Utrzymujący się długo wysoki poziom hormonu stresu-kortyzolu-trwale uszkadza połączenia w mózgu. Traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie zwiększają: prawdopodobieństwo opóźnień i zaburzeń w rozwoju, a także prawdopodobieństwo wystąpienia problemów zdrowotnych (depresji, chorób serca, cukrzycy) w dorosłości.
Jak funkcjonuje dziecko z bezpiecznym wzorcem przywiązania?
Pojawia się czynnik stresogenny, coś, czego dziecko się boi np. groźna mimika twarzy, hałas, tłok. W dziecku uruchamia się aktywacja systemu przywiązania poprzez poszukiwanie bliskości z opiekunem. Opiekun jest dostępny dla niemowlęcia, więc zwraca się ono do bliskiej osoby po pomoc, dzięki czemu następuje obniżenie stresu. Bliskość pozwala niemowlęciu regulować swój system nerwowy. W uspokojonym dziecku, które czuje się bezpiecznie, budzi się ciekawość. Dziecko zaczyna angażować się w poznawanie otoczenia. Chętniej podejmuje zadania i ryzykuje. Interesują go kontakty społeczne.
Wzorzec przywiązania unikowego
Pojawia się czynnik stresogenny. W dziecku uruchamia się aktywacja systemu przywiązania poprzez poszukiwanie bliskości z opiekunem. Opiekun jest niedostępny. Dziecko nie ma możliwości zwrócenia się do bliskiej osoby lub przywołania uspokajającej, umysłowej reprezentacji opiekuna, więc natężenie stresu rośnie. Dziecko próbując poradzić sobie z lękiem, przyjmuje strategię dezaktywacji. Prowadzi to do unikania bliskości i intymności. Dziecko zaczyna dążyć do samowystarczalności, niezależności. Powoduje to stan, w którym następuje maksymalizacja dystansu psychicznego i emocjonalnego od innych. Dziecko przestaje poszukiwać wsparcia u innych. Blokuje swoje uczucia i procesy poznawcze. Ma przekonanie o niskiej własnej wartości.
Wzorzec przywiązania ambiwalentnego
Pojawia się czynnik stresogenny. W dziecku uruchamia się aktywacja systemu przywiązania poprzez poszukiwanie bliskości z opiekunem. Opiekun jest niedostępny. Dziecko nie ma możliwości zwrócenia się do bliskiej osoby, więc natężenie stresu rośnie. Organizm dziecka znajduje się w ciągłym przeciążeniu. Niemowlę zaczyna wykazywać nadmierną czujność, co w późniejszym okresie powoduje w nim ciągłe wątpliwości. Boi się odrzucenia, hamuje się u niego naturalna chęć eksploracji i następuje nadmierne poszukiwanie pomocy u innych.
Nawet kochający, zaangażowany opiekun może nie zdawać sobie sprawy, że niektórymi swoimi zachowaniami może zaburzać poczucie bezpieczeństwa u dziecka, a tym samym wykształcać w nim nieprawidłowe wzorce przywiązania. Niestety wiele wyników badań potwierdza, że przyjęte w niemowlęctwie wzorce przywiązania i życie w stresie stanowią istotny czynnik ryzyka pojawienia się w kolejnych okresach życia różnych form zaburzeń psychicznych.
Na podstawie:
- Shaver, Ph. R. i Mikulincer, M. (2002). Attachment – related psychodynamics. Attachment and Human Development, 2(4), 133-161
- Red. Anna Izabela Brzezińska: Psychologiczne portrety człowieka. GWP, Gdańsk 2021 r.